Zeka Nedir?
Toplumda Neden ‘Sayısal Üstünlüğü’ Düşüncesi Var?
Zeka nedir?. Hepimiz anaokulu, ilkokul, ortaokul, lise… gibi birçok eğitim sınıfından geçtik. Çeşit çeşit bilgiler öğrendik ve bu bilgilerin çoğunu hayatımızda, en azından girdiğimiz sınavlarda, kullandık. Her ne kadar çeşitli derslerden bilgiler öğrensek de toplumumuz tarafından sayısal derslerde başarı göstermek çoğu zaman için diğer derslere göre daha üstün sayıldı. Yaşıtımız kişilerle, yakınımızdaki arkadaşlarımızla sürekli sayısal dersler hakkında karşılaştırıldık. Peki sayısal derslerde başarı göstermek gerçekten zekilik göstergesi midir? Ve her şeyden önce nedir bu zeka?
Oo sayısal bölümde mi okuyor? Ne kadar da zeki…
Zeka Nedir?
Zeka, deneyimlerden öğrenme, problem çözme ve yeni duyumlara uyum sağlamak için bilgiyi kullanmayı içeren zihinsel süreçtir. Peki psikologlar zekayı nasıl yorumladı?
Zeka Türleri
Zeka, genellikle bireylerin öğrenme, problem çözme ve çeşitli durumlarla başa çıkma yeteneklerini ifade eden bir kavramdır. Zeka türleri, insanların farklı alanlarda yetkinlik gösterebilme kapasitesini anlamamıza yardımcı olur. Howard Gardner’ın Çoklu Zeka Teorisi, bu konuyu kapsamlı bir şekilde ele alarak zeka türlerini daha geniş bir perspektiften değerlendirmemize olanak sağlar. İşte Gardner’ın teorisine göre tanımlanan zeka türleri:
- Linguistik Zeka (Dilsel Zeka): Linguistik zeka, dil ve kelimelerle ilgili yetenekleri ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, dili etkili bir şekilde kullanma, yazma, konuşma ve anlamada büyük başarı gösterirler. Şairler, yazarlar, avukatlar ve öğretmenler genellikle yüksek dilsel zekaya sahip kişiler arasında yer alır.
- Mantıksal-Matematiksel Zeka: Mantıksal-matematiksel zeka, sayı ve mantıkla ilgili yetenekleri kapsar. Bu tür zekaya sahip bireyler, problem çözme, matematiksel işlemler yapma ve mantıksal analizde başarılıdırlar. Matematikçiler, bilim insanları, mühendisler ve bilgisayar programcıları genellikle bu tür zeka ile tanınır.
- Görsel-Uzamsal Zeka: Görsel-uzamsal zeka, nesneleri, mekânları ve bu nesneler arasındaki ilişkileri görsel olarak anlamayı ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, haritalar, planlar ve görsellerle çalışma konusunda başarılıdırlar. Mimarlar, ressamlar, heykeltıraşlar ve pilotlar bu tür zekayı sıklıkla kullanırlar.
- Bedensel-Kinestetik Zeka: Bedensel-kinestetik zeka, beden hareketleri ve fiziksel becerilerle ilgili yetenekleri ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, hareket etme, fiziksel aktiviteleri koordineli bir şekilde yapma ve el becerileri kullanma konusunda yetkinlerdir. Sporcular, dansçılar, cerrahlar ve el işçileri genellikle bedensel-kinestetik zekaya sahip kişilerdir.
- Müzikal Zeka: Müzikal zeka, müzikle ilgili yetenekleri ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, melodileri, ritimleri ve sesleri tanıma ve üretme konusunda başarılıdırlar. Müzik öğretmenleri, besteciler, şarkıcılar ve orkestratörler müzikal zekaya sahip kişilerdir.
- Kişilerarası Zeka (Sosyal Zeka): Kişilerarası zeka, başkalarının duygularını, motivasyonlarını ve ihtiyaçlarını anlamayı ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, empati kurma, etkili iletişim kurma ve sosyal ilişkilerde başarılı olma konusunda yetkinlerdir. Psikologlar, danışmanlar, liderler ve öğretmenler genellikle kişilerarası zekayı etkin bir şekilde kullanırlar.
- Kişisel Zeka (İntraspektrif Zeka): Kişisel zeka, bireyin kendi duygularını, düşüncelerini ve motivasyonlarını anlama kapasitesini ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, kendini tanıma, içsel dünyayı analiz etme ve kişisel gelişim üzerinde yoğunlaşma konusunda başarılıdırlar. Yazarlar, filozoflar ve meditasyon pratiği yapan kişiler bu tür zekayı sıkça kullanırlar.
- Doğa Zekası: Doğa zekası, doğal çevreyi anlama ve doğa ile ilgili bilgileri kullanma yeteneğini ifade eder. Bu tür zekaya sahip bireyler, bitkiler, hayvanlar ve ekosistemler hakkında derin bir bilgiye sahip olabilirler. Çevreciler, biyologlar, botanikçiler ve hayvan bakım uzmanları doğa zekasını kullanarak çevreyle etkileşimde bulunurlar.
Bu zeka türleri, bireylerin farklı yetenek ve ilgi alanlarına göre güçlü yönlerini belirlemelerine yardımcı olur. Her birey bu zeka türlerinden bir veya birkaçına sahip olabilir ve bu yetenekleri kişisel ve profesyonel yaşamlarında etkili bir şekilde kullanabilirler.
Zeka Kuramları:
a) Spearman’ın Genel Zeka Faktörü
Charles Spearman, bir alanda iyi olan bireylerin diğer alanlarda da iyi olduğunu ileri sürer. Bu türden insanların yüksek düzeyde genel zekaya sahip olduklarını ifade eder.
b) Gardner’ın Çoklu Zeka Kuramı
Becerilerimiz, geleneksel okul zekasından öte geniş bir beceri yelpazesinde sekiz ya da dokuz zeka alanı en iyi şekilde sınıflandırılabilir.
- Doğa bilimsel
- Dil bilimsel
- Mantıksal- matematiksel
- Müzikal
- Uzamsal
- Bedensel- kinestetik
- Içedönük
- Kişilerarası- sosyal
- Olabilecek 9. zeka ise; Varoluşsal zeka (yaşam, ölüm ya da varoluşla ilgili derin sorulara kafa yorma becerisi)
c) Sternberg’in Üç Zeka Alanı
Zekamız, en iyi şekilde; gerçek dünya başarısını yordayan üç alanda sınıflandırılabilir.
- Analitik
- Yaratıcı
- Pratik
d) Duygusal Zeka
Sosyal zeka yaşam başarısının önemli bir göstergesidir.
- Duyguları algılama
- Duyguları anlama
- Duyguları yönetme
- Duyguları yorumlama
Zeka konusunda çok kabul görmüş görüşler bu şekildedir.
Zeka ve Bilişsel İşlevler
Zeka ve bilişsel işlevler, insanların bilgi edinme, işleme ve uygulama yeteneklerini ifade eden iki önemli kavramdır. Zeka, bireylerin çeşitli görevleri yerine getirme ve problemleri çözme kapasitesini belirlerken, bilişsel işlevler bu süreçte rol oynayan zihinsel mekanizmaları ve süreçleri ifade eder. Zeka ve bilişsel işlevler arasındaki ilişki, bireylerin öğrenme ve problem çözme yeteneklerini anlamamız açısından kritik öneme sahiptir. İşte bu iki kavramın detaylı bir incelemesi:
Zeka
Zeka, genellikle bireylerin düşünme, öğrenme, problem çözme ve adaptasyon yeteneklerini ifade eder. Zeka, çeşitli alanlarda yetenekleri kapsayabilir ve genellikle şu alanlarda kendini gösterir:
- Analitik Zeka: Problemleri çözme ve mantıksal düşünme kapasitesidir. Matematiksel hesaplamalar, mantık yürütme ve eleştirel düşünme gibi becerileri içerir.
- Yaratıcı Zeka: Yeni ve özgün fikirler geliştirme kapasitesidir. İnovasyon ve problem çözmede alışılmadık çözümler bulma yeteneğini içerir.
- Pratik Zeka: Günlük yaşam problemleriyle başa çıkma ve pratik çözümler üretme yeteneğidir. Bu tür zeka, günlük görevleri etkin bir şekilde yerine getirme becerisini kapsar.
Bilişsel İşlevler
Bilişsel işlevler, bilgiyi işleme ve kullanma süreçlerini yöneten zihinsel mekanizmalardır. Bu işlevler, bireylerin bilgi edinme, anlamlandırma, hatırlama ve karar verme süreçlerinde rol oynar. Bilişsel işlevler genel olarak aşağıdaki alanlarda incelenir:
- Dikkat: Bilgiye odaklanma ve dikkatli bir şekilde işleme kapasitesidir. Dikkat, belirli bir göreve veya uyarana odaklanmak için gereklidir ve çeşitli türleri (örneğin, seçici dikkat, bölünmüş dikkat) vardır.
- Bellek: Bilgiyi kodlama, depolama ve hatırlama yeteneğidir. Bellek, kısa süreli ve uzun süreli olmak üzere iki ana türde incelenir. Kısa süreli bellek, geçici bilgileri saklarken, uzun süreli bellek, daha kalıcı bilgileri depolar.
- İşlem Hızı: Bilgiyi işleme ve tepki verme hızıdır. İşlem hızı, zihinsel işlemlerin ne kadar hızlı ve etkin bir şekilde gerçekleştirildiğini belirler.
- Yürütücü İşlevler: Planlama, organizasyon, problem çözme ve karar verme gibi yüksek düzeyde bilişsel süreçleri kapsar. Yürütücü işlevler, bilişsel kontrol ve düzenleme yeteneğini içerir.
- Algılama: Çevreden gelen duyusal bilgilerin işlenmesi ve anlamlandırılmasıdır. Algılama, çevremizdeki uyarıcılara dair anlamlı bir içgörü geliştirmemize yardımcı olur.
- Dil İşleme: Dilin anlama, kullanma ve üretme süreçlerini ifade eder. Dil işleme, dil becerileri, konuşma ve yazma gibi bilişsel işlevleri içerir.
Zeka ve Bilişsel İşlevler Arasındaki İlişki
Zeka ve bilişsel işlevler arasındaki ilişki, bireylerin genel bilişsel kapasitesini ve problem çözme yeteneklerini anlamamıza yardımcı olur. Zeka, bilişsel işlevlerin etkinliğini belirleyen genel bir kapasiteyi ifade ederken, bilişsel işlevler, zeka yeteneklerinin nasıl uygulandığını ve bireylerin bu yetenekleri nasıl kullandığını gösterir.
Örneğin, yüksek analitik zeka, iyi bir işlem hızı ve etkili yürütücü işlevlerle desteklendiğinde, bireylerin karmaşık problemleri çözme yeteneğini artırabilir. Aynı şekilde, güçlü bir bellek ve dikkat kapasitesi, dil işleme becerilerini ve genel öğrenme yeteneğini geliştirebilir.
Zeka ve bilişsel işlevler arasındaki bu etkileşim, bireylerin kişisel ve profesyonel yaşamlarında başarılı olmalarını sağlayan temel faktörlerdir. Bu nedenle, zeka ve bilişsel işlevlerin geliştirilmesi, eğitim ve kişisel gelişim süreçlerinde önemli bir yer tutar.
Zekayı Neye Göre Ölçüyoruz?
Halk arasında zeka daha çok üniversite sınavı vb. sınavlarla ölçülüyor. Ama aslında ikisinin arasında çok fark var.
Zeka testi: bireyin zihinsel yetisini sayısal değerler kullanarak ve diğer kişilerle karşılaştırarak belirleyen bir yöntemdir.
Başarı testi: bir kişinin ne öğrendiğini değerlendirmek amacıyla tasarlanan testtir. Üniversite sınavı bu testlere örnek olarak gösterilebilir.
Yukarıda sizlerle zeka üzerindeki birçok görüşü paylaştım. Ve gördüğünüz gibi zeka sadece sayısal bölümle alakalı bir kavram değil. Herkesin kendine göre bir zeka alanı var. Ama asla biri diğerinden daha üstün değil. Bizim toplumumuzda bu algının oluşmasının sebebini ise sayısal alanda olan mesleklere bağlıyorum. Çünkü her nedense en başarılı olan kişiler doktorlar, mühendisler vb. meslekleri yapanlar gibi görülüyor.
Ama biz bir toplumuz ve bu toplumun içinde doktoruyla, mühendisiyle, psikoloğuyla, avukatıyla, müzisyeniyle, terzisiyle, öğretmeniyle daha sayamadığım birçok mesleği yapan insanıyla varız. Ve hepimiz ayrı ayrı güzeliz. Hem de hiçbirimizin bir diğerinden üstünlüğü yok hele de zeka konusunda böyle bir şey mümkün değil. Evet tabii ki de insanların zekaları birbirinden çok farklı olabilir ama bu mesleklerle, sayısal- sözel alanlarla ölçülecek bir şey değil. Bunu ölçmek için yeterince zeka testi var mesleklere veya sayısal- sözel alanlara ihtiyacımız yok.
Yazar: Aybüke Aydın