Öğrenilmiş Çaresizlik
Öğrenilmiş çaresizlik son yıllarda oldukça fazla araştırmanın konusu olmuştur. İnsanların ortaya çıkarttıkları davranışlarda öğrenme oldukça etkili bir süreçtir. Öğrenme sayesinde içerisinde bulunduğumuz yaşantı da çeşitli tutumlarımız, algılarımız ve davranışlarımız şekillenmektedir. Davranışları öğrenmemiz pekiştireçler sayesinde olmaktadır.
Örneğin toplum içerisinde gerçekleştirdiğimiz bir davranışa bağlı aldığımız tepkiler doğrultusunda, o davranışı toplum içerisinde yapmaya devam eder ya da o davranışı toplum içerisinde yapmamaya çalışırız. Başka bir ifadeyle toplum içerisinde ortaya koyduğumuz davranışa ödülle tepki verilirse davranış yapılmaya devam edilir fakat aynı davranışa ceza ile tepki verilirse bu sefer davranış bir daha ortaya çıkmaz (Ormrod, 2019). Evet şimdi gelin birlikte öğrenilmiş çaresizlik nedir inceleyelim.
Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyi
Bu bilgiler ışığında, davranış ve sonuç ilişkisi kapsamında, sonucu kontrol
edilemeyecek bir davranışa bağlı ortaya çıkan “öğrenilmiş çaresizlik”, 1960’lı yıllarda ilk
defa Seligman ve arkadaşları tarafından incelenmiştir. Seligman ve arkadaşları tarafından
yapılan çalışmada, üç farklı grupta değerlendirilen köpekler kullanılmıştır. Kaçma grubu,
çaresizlik grubu ve kontrol grubu için seçilen köpeklere iki farklı deneysel işlem
uygulanmıştır.
- Deneyin ilk aşamasında kontrol grubu deneye alınmamış, çaresizlik ve kaçma grubunda yer alan köpeklere 64 kere şok uygulanmış fakat şok uygulanmadan önce herhangi bir işaret verilmemiştir.
- Bu uygulanan şokların ardından deney ortamı kaçma grubunda yer alan köpeklerin bir butona basarak şoku kesebilecekleri fakat çaresizlik grubunda yer alan köpeklerin hiçbir şekilde şoku kesemeyecekleri şekilde düzenlenmiştir.
- Bu düzenekte kaçma grubunda yer alan köpekler düğmeye basarak şoku durdurabildiklerini öğrenmiştir.
- Bu deneyin ikinci kısmına çaresizlik, kaçınma ve kontrol gruplarının hepsi katılmış olan köpekler iki kutulu bir bölmeye konulmuştur.
- Köpeklere şok verilmeden önce ışık tutulmuştur.
- Uyarıcı olan ışık verildikten 60 saniye içerisinde diğer bölmeye geçen köpekler şoktan kurtulmaktadır.
- Deneyin sonucunda kontrol grubu ve kaçınma grubu içerisinde yer alan köpeklerin kısa bir süre sonra diğer bölmeye geçmeyi öğrendikleri görülmüştür.
- Çaresizlik grubunda yer alan köpeklerin ise diğer bölmeye geçmeyi öğrenememiştir.
- Bunun dışında çaresizlik grubunda yer alan köpeklerin pasif hale geldiği ve aslında kurtulabilecekleri durumda şoktan kaçmak için hiçbir girişimde bulunmadıkları gözlemlenmiştir (Seligman ve Maier, 1967).
Buna benzer deneyler birçok farklı hayvan üzerinde tekrarlanmış olup sonuçlar hep
aynıdır (Gökkaya, 2015). Seligman ve Maier tarafından gerçekleştirilen deney
sonucunda çaresizlik grubundaki köpeklerin sergiledikleri tutuma öğrenilmiş çaresizlik adını
vermişler ve insanlarında aynı tutumu sergileyebileceklerini belirtmişlerdir (Seligman ve Maier, 1967).
Öğrenilmiş çaresizliğin; motivasyonel, duygusal ve bilişsel boyutta etkilerinin
olduğu biliniyor. Motivasyonel boyutta ortaya çıkan öğrenilmiş çaresizlik genellikle,
yaşanılan olumsuz tecrübeler ile ortaya çıkmaktadır. Bu durum içerisinde genellikle kişiler
çevresinde olup bitenlere karşı tepki vermede isteksizlik yaşamaktadırlar. Duygusal boyutta
yaşanan öğrenilmiş çaresizlik ile kişi kontrol kaybı hisseder ve bununla birlikte güveninde
azalma, anksiyetede artış, stres ve depresyon olguları gözlemlenebilmektedir. Bilişsel boyutta
ise, kişi eylemler ve eylemlerin sonuçları arasında bağ kuramaz ve bu eylemsel süreci bir
bütün olarak kavrayamaz (akt. Tutar, 2007).
Öğrenilmiş çaresizliğin ortadan kaldırılması ile ilgili de çeşitli araştırmalar yapılmıştır.
Terapi yardımı ile öğrenilmiş çaresizliğe karşı bir bağımlılık geliştirmek, öğrenilmiş
çaresizliği beklenen bir hale getirmek ve batıl kontrol olarak değerlendirilmektedir (Zimbardo
ve Ruch, 2017).
KAYNAKÇA
Gökkaya, V. B. (2015). ÇARESİZLİĞİ ÖĞRENEN KADIN: ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK. Electronic Turkish Studies, 10(14).
Ormrod, J.E. (2019). Öğrenme psikolojisi. (M. Baloğlu, Çev.) (6.Basım) Ankara: Nobel
Akademik Yayıncılık.
Seligman, M.E.P. ve Maier S.F. (1967). Failure to escape traumatic shock. Jorunal of
Experimental Psychology, 74(1), 1-9.
Tutar, H. (2007). Örgütsel eylemsizliği açıklama aracı olarak öğrenilmiş çaresizlik. İş, Güç,
Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 9(4), 142-161.
Zimbardo, P.G. ve Ruch, F.L. (2017). Psikoloji ve yaşam. (G. Sart, Çev.) Ankara: Nobel
Akademik Yayıncılık.
Yazar: Fulya Toy